दिन-विशेष
जागतिक हेपटायटिस (कावीळ)दिवस: आपला यकृत निरोगी आणि रोगमुक्त ठेवा.
जागतिक हिपॅटायटीस दिवस दरवर्षी 28 जुलै रोजी साजरा केला जातो. हा दिवस नोबेल पारितोषिक विजेते बारुख सॅम्युअल ब्लमबर्ग, हिपॅटायटीसचा शोध लावणारा, यांच्या सन्मानार्थ निवडण्यात आला. व्हायरल हेपेटायटीसच्या जागतिक ओझ्याबद्दल जागरुकता निर्माण करण्यासाठी आणि हिपॅटायटीसचे प्रतिबंध (लसीकरण), निदान (तपासणी), संक्रमण आणि उपचार सुलभ करण्यासाठी जगाला एकाच थीमखाली एकत्र आणले जाते. २०२४ मध्ये जागतिक हिपॅटायटीस दिन ची थीम “कृती करण्याची वेळ आहे” आहे. मेंदूनंतर यकृत हा दुसर्या क्रमांकाचा आणि शरीरातील सर्वात गुंतागुंतीचा अवयव आहे. आपल्या शरीरातील पाचन तंत्राचा मुख्य खेळाडू आहे. यकृतचे वजन सुमारे 1,00 ग्रॅम आणि 15 सेमी लांबी आहे.
जागतिक आरोग्य संघटनेच्या म्हणण्यानुसार यकृतातील आजार हे मृत्यूच्या 10 व्या सर्वात सामान्य कारण आहेत. दिल्लीच्या नॅशनल कॅपिटल टेरिटरी (एनसीटी) सरकारने स्थापन केलेल्या लिव्हर अँड बिलीअरी सायन्सेस इन्स्टिट्यूट ऑफ आकडेवारीनुसार, सुमारे 4 कोटी लोक भारतात हिपॅटायटीस बी पासून ग्रस्त आहेत आणि जवळजवळ १.२ कोटी लोकांना हेपेटायटीस सी आहे. या रोगामुळे दरवर्षी 1.6 लाख लोक मरतात. जगात, प्रत्येक 30 सेकंदाला एक व्यक्ती हिपॅटायटीस संबंधित आजाराने मरते. जगामध्ये भारताचा 62 वा क्रमांक लागतो. जगामध्ये लीव्हरच्या आजारामध्ये इजिप्त, नायजेरिया, कंबोडिया आघडीवर आहेत.
2022 मध्ये क्रोनिक व्हायरल हेपेटायटीस बी आणि सी मुळे अंदाजे 1.3 दशलक्ष लोक मरण पावले, म्हणजे दररोज 3500 मृत्यू झाले. अंदाजे 254 दशलक्ष लोक हिपॅटायटीस बी सह जगत आहेत आणि जगभरात 50 दशलक्ष लोक हिपॅटायटीस सी सह जगत आहेत आणि 6000 लोकांना दररोज व्हायरल हिपॅटायटीसची नवीन संसर्ग होत आहे.
भारतात, ताज्या अंदाजानुसार, 40 दशलक्ष लोकांना हिपॅटायटीस बी ची तीव्र संसर्ग आहे आणि 6 ते 12 दशलक्ष लोकांना हिपॅटायटीस सी ने दीर्घकाळ संसर्ग झालेला आहे. HEV हे साथीच्या हिपॅटायटीसचे सर्वात महत्वाचे कारण आहे, जरी HAV मुलांमध्ये अधिक सामान्य आहे.
3-4.2% हिपॅटायटीस बी पृष्ठभाग प्रतिजन (HBsAg) आणि 40 दशलक्ष HBV वाहकांच्या व्याप्तीसह, भारत जगातील हिपॅटायटीस बी विषाणू (HBV) संसर्गासाठी मध्यवर्ती स्थानिक झोनमध्ये आहे (WHO Factsheet-b- जागतिक हिपॅटायटीस दिवस , 2016).
2022 मध्ये भारतात 2.98 कोटी हिपॅटायटीस बी रुग्णांची नोंद झाली तर हिपॅटायटीस सी संसर्गाची संख्या 55 लाख होती. वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशन (WHO) च्या अहवालानुसार 2022 मध्ये हिपॅटायटीस बी आणि सी च्या सर्वाधिक प्रकरणांमध्ये भारत चीननंतर दुसऱ्या क्रमांकावर आहे.
1 मिली ब्लड मध्ये हेपटईट्स चे 1000 विषाणू असू शकतात व एचआयव्ही चे 100 विषाणू राहू शकतात.
या आजारचे रुद्र स्वरूप बघून, भारत सरकारने या वर्षी फार मोठ्या प्रमाणात लासिकरण, तपासणी, व उपचार मोहीम चालू केली आहे.
विशेषतः, B आणि C प्रकारांमुळे लाखो लोकांमध्ये दीर्घकालीन आजार होतो आणि यकृत सिरोसिस, यकृताचा कर्करोग आणि विषाणूजन्य हिपॅटायटीस-संबंधित मृत्यूचे हे सर्व सामान्य कारण आहेत. काही प्रकारचे हिपॅटायटीस लसीकरणाद्वारे टाळता येऊ शकतात.
यकृताची कार्ये:
यकृत पाचन, पित्तचे उत्पादन आणि उत्सर्जन, रोग प्रतिकारशक्ती, चरबी, प्रथिने आणि कर्बोदकांमधे चयापचय, शरीरातून विषारी पदार्थ काढून टाकणे, कोलेस्ट्रॉल पातळी नियंत्रित आणि शरीरात पोषक तत्वांच्या साठवणुकीशी संबंधित अनेक महत्त्वपूर्ण कार्ये करते.
यकृत आजाराचे कारण :
हिपॅटायटीस ही यकृताची जळजळ आहे. यकृत रोग अनुवांशिक असू शकतो. हिपॅटायटीस A, B, C, D, आणि E सारख्या व्हायरस, उच्च कोलेस्ट्रॉल-उत्तेजक, जंक फूडसमवेत अल्कोहोलयुक्त पेयांचे सेवन, जास्त वजन, लठ्ठपणा आणि प्रकार 2 मधुमेह मुळे यकृताचे नुकसान होऊ शकते. ऑटोइम्यून हिपॅटायटीस हा एक क्रॉनिक प्रकार आहे.
यकृत आजाराची लक्षणे:
कावीळ, अचानक वजन कमी होणे, भूक कमी, मळमळ आणि उलटी, सामान्य अशक्तपणा आणि / किंवा थकवा, उजव्या बाजूला किंवा उजव्या खांद्याच्या ब्लेडच्या जवळच्या भागाच्या ओटीपोटात वेदना जाणवते, वर्धित यकृत (हेपेटोमेगाली), वाढलेली प्लीहा, ओटीपोटात सूज (जलोदर)
यकृत रोगांचे सर्वात सामान्य प्रकार :
हिपॅटायटीस ए
संसर्गग्रस्त व्यक्तीने तयार केलेले पदार्थ, दूषित मल (मल), दूषित पाणी आणि जवळचा वैयक्तिक संपर्क (उदाहरणार्थ संभोग) संसर्गग्रस्त व्यक्तीबरोबर हिपॅटायटीस ए विषाणूचा संसर्ग इतर लोकांमध्ये होऊ शकतो परंतु खोकला, शिंकण्याद्वारे नाही. हिपॅटायटीस अ च्या लक्षणांमध्ये फ्लूसारखी लक्षणे जसे की थकवा, ताप, पोटात अस्वस्थता, भूक कमी होणे, अतिसार, हलके रंगाचे मल, गडद पिवळ्या मूत्र आणि कावीळ यांचा समावेश असू शकतो.
हिपॅटायटीस बी
हे हेपेटायटीस बी विषाणूमुळे झालेली यकृत संक्रमण आहे. शरीरातील द्रव्य पदार्थमध्ये एचबीव्ही विषाणूशी संपर्क जसे की रक्त, योनिस्त्राव, वीर्य द्वारे होऊ शकतो . लसद्वारे हे सहजपणे प्रतिबंधित आहे. हिपॅटायटीस बीच्या लक्षणांमध्ये मळमळ, उलट्या, थकवा, कावीळ, गडद लघवी यांचा समावेश आहे.
हिपॅटायटीस सी
यकृतावर हल्ला करुन जळजळ होण्यास कारणीभूत ठरणा या विषाणूच्या संसर्गामुळे ही स्थिती आहे. हे सामान्यत: रक्त संक्रमण, हेमोडायलिसिस आणि सुईच्या काठ्यांद्वारे पसरते. शरीरातील द्रव्य पदार्थमध्ये एचसीव्ही विषाणूशी संपर्क जसे की रक्त, योनिस्त्राव, वीर्य. तीव्र हेपेटायटीसच्या लक्षणांमध्ये ताप, थकवा, स्नायू दुखणे आणि भूक न लागणे यांचा समावेश आहे.
चरबी यकृत रोग (Fatty Liver) नॉनोलाकॉलिक फॅटी यकृत:
जे लोक अल्कोहोल कमी प्रमाणात किंवा घेत नाहीत अशा लोकांमध्ये यकृताची चरबी जमा होते. नॉन अल्कोहोलिक फॅटि यकृत रोग, जो इतर कारणांमुळे होतो तज्ञ अद्याप समजून घेण्याचा प्रयत्न करीत आहेत. हे चट्टे विकसित करते आणि शेवटी सिरोसिसच्या सर्व गुंतागुंतांसह सिरोसिस कारणीभूत ठरतो, उदाहरणार्थ, यकृत निकामी होणे, यकृत कर्करोग.
अल्कोहोलिक हेपेटायटीस
अल्कोहोलिक हेपेटायटीस हा दाहक यकृत इजाचा सिंड्रोम आहे. हे सतत इथॅनॉलच्या तीव्र प्रमाणात सेवनशी संबंधित आहे. ताप, हेपेटोमेगाली , यकृत कार्यामध्ये लक्षात येणारी कमजोरी आणि पोर्टल हायपरटेन्शनची या लक्षणांचा समावेश आहे.
यकृताचा सिरोसिस
सिरोसिसमध्ये यकृताच्या पेशी नष्ट होणे आणि यकृत कायमस्वरुपी डाग पडणे समाविष्ट आहे. व्हायरल हेपेटायटीस बी आणि सी आणि, अल्कोहोल ही सिरोसिसची सामान्य कारणे आहेत. सिरोसिसमुळे भूक न लागणे, अशक्तपणा, सुलभ जखम, खाज सुटणे, त्वचेचे पिवळे होणे (कावीळ) आणि थकवा येऊ शकतो.
यकृत कर्करोग
यकृताचा परिणाम यकृताच्या प्राथमिक कर्करोगाने होऊ शकतो , जो यकृतामध्ये उद्भवतो, किंवा कर्करोगाने जो शरीराच्या इतर भागात तयार होतो आणि नंतर यकृतामध्ये पसरतो. बहुतेक यकृत कर्करोग दुय्यम किंवा मेटास्टॅटिक असतो, याचा अर्थ तो शरीरात इतरत्र सुरू झाला. यकृतामध्ये सुरू होणारा प्राथमिक यकृत कर्करोग भारतामध्ये सुमारे 2% कर्करोगाचा आहे . हे मुख्यत: हेपेटायटीसच्या व्याप्तीमुळे, संक्रामक व्हायरसमुळे उद्भवते, ज्यामुळे एखाद्या व्यक्तीला यकृत कर्करोग होण्याची शक्यता असते.
यकृत प्रत्यारोपण:
यकृत प्रत्यारोपण किंवा हिपॅटिक प्रत्यारोपण म्हणजे रोगग्रस्त यकृतची निरोगी यकृत दुसर्या व्यक्तीकडून बदलणे . यकृत प्रत्यारोपण हा एंड-स्टेज यकृत रोग आणि यकृत तीव्रतेच्या बिघाडांसाठी एक उपचार पर्याय आहे. अवयवदात्यांच्या उपलब्धता ही मोठी मर्यादा आहे. सर्वात सामान्य तंत्र म्हणजे ऑर्थोटॉपिक ट्रान्सप्लांटेशन, ज्यामध्ये मूळ यकृत काढून टाकले जाते आणि त्यास दात्याच्या अवयवाद्वारे मूळ यकृत सारख्याच शारीरिक स्थितीत बदलले जाते. शल्यक्रिया प्रक्रिया जटिल आहे, ज्यास दाता अवयवाची काळजीपूर्वक कापणी करणे आणि प्राप्तकर्त्यामध्ये सावध रोपण करणे आवश्यक आहे. यकृत प्रत्यारोपण अत्यंत नियंत्रित केले जाते.
हिपॅटायटीस टाळता येईल का?
निरोगी जीवनशैलीचा अवलंब करा, निरोगी आहार ठेवा, आपले आदर्श वजन कमी ठेवा. सर्व अन्न गटांमधील पदार्थ खा: धान्य, प्रथिने, दुग्धजन्य पदार्थ, फळे, भाज्या आणि चरबी, ताजे फळे आणि भाज्या, संपूर्ण धान्य ब्रेड, तांदूळ आणि तृणधान्ये यासारखे फायबर भरपूर असलेले पदार्थ खा
हिपॅटायटीस ए, बी, सी संसर्ग टाळण्यासाठी सुरक्षित रक्त संक्रमणाची खात्री करा.
स्नानगृहात गेल्यानंतर हात धुवा, सुरक्षित संभोग.
यकृत निरोगी होण्यासाठी नियमित व्यायाम करा
कोणतेही औषध घेण्यापूर्वी आपल्या डॉक्टरांना विचारा
यकृत नुकसान नियंत्रित करण्यासाठी / प्रतिबंधित करण्यासाठी अल्कोहोल मर्यादित करा किंवा सोडा
हिपॅटायटीस ए व बी वर लस द्या.
यकृत साफ (Cleaning) करण्याच्या टीप:
ऑलिव्ह ऑईल वापरा, हिरव्या पालेभाज्या, गाजर, लसूण, द्राक्ष, सफरचंद आणि अक्रोड खा, अन्नात हळद वापरा, क्रूसीफेरस भाज्या (कोबी, ब्रोकोली आणि फुलकोबी) वापरा, वैकल्पिक धान्ये (क्विनोआ, बाजरी) पसंत करा, ग्रीन टी, लिंबाचा रस घ्या.
नियमित आरोग्य तपासणी:
आजारांपासून दूर राहण्यासाठी, निरोगी, आनंदी आणि निश्चिंत राहण्यासाठी नियमित आरोग्य तपासणी हा सर्वोत्कृष्ट “मंत्र” आहे म्हणजेच नियमित आरोग्य तपासणी, तज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला, रक्त तपासण्या, सोनोग्राफी, फाब्रोस्कॅन, लसीकरण, ईत्यादी.
डॉ. दिपक सुवलालजी गुगळे,,
एन्डों -लॅपरोस्कोपीक सर्जन (पोट विकार तज्ञ),
डॉ एस.बी. गुगळे मेमोरियल हॉस्पिटल,
मेन रोड, लातूर,
